Door een nieuwe tentoonstelling staat de aandacht voor Egypte, met name bij musici met Afrikaanse “roots”, opeens weer in de belangstelling. Op zich kent die aandacht volgens conservator Daniël Soliman reeds een lange geschiedenis. Een artikel in Trouw ging nader in op de betekenis van Egypte voor deze mensen. Omdat cultuur en muziek op hun beurt ook grote invloed hebben op het grote publiek, probeer ik in dit artikel nog iets dieper in te gaan op de betekenis en doorwerking van deze aantrekkingskracht.

Wat de overwegend zwarte musici vooral vaak aangaven was dat Egypte een symbool is geworden voor heel Afrika. Het is als zodanig onderdeel gaan uitmaken van hun eigen identiteit. Dat de rijke cultuur van Egypte iets is om trots op te zijn binnen de “eigen” geschiedenis, speelt daarbij zeker een rol. Vergelijk het met de grote rol die het oude Griekenland en Rome nog steeds spelen in de Europese cultuur. De belangstelling voor Egypte is volgens Soliman terug te voeren op zwarte intellectuelen in de VS en het Caraïbische gebied die zich in het midden van de 19e eeuw gingen richten op de culturele identiteit en politiek van Afrika.

Geleid door een elite

Wat meteen opvalt is dat het ook in het Westen vooral de intellectuelen en de kunstenaars waren die zich in de wortels van de eigen cultuur verdiepten. In die zin maakte de elite van Afrikaanse afkomst in feite een inhaalslag en corrigeerde tevens het eurocentrische beeld dat van Afrika bestond. Hoewel het wetenschappelijk nog steeds niet mogelijk is een goed beeld te schetsen van het uiterlijk van de Egyptenaren tijdens drie millennia van oud-Egyptische cultuur, staat bijvoorbeeld wel vast dat er zwarte Nubische farao’s zijn geweest.

Het thema ongelijkheid komt dus tot uiting in (verzet tegen) de manier waarop de geschiedenis van Afrika is/was geschreven. Daarnaast willen de musici “een ander verhaal vertellen dan alleen het slavernijverleden”. Tot de emancipatie van mensen van kleur behoort inderdaad dat men niet in een slachtofferrol blijft verkeren, dus in die zin is de oriëntatie op het oude Egypte nuttig en helend. Toch baart het ook zorgen dat het voor die emancipatie kennelijk nodig is om zich te richten op welke oude cultuur dan ook die zelf weinig emancipatie kende.

Gericht op een elite

Zowel in de Romeinse als in de Egyptische cultuur is een belangrijke, vaak zelfs goddelijke rol weggelegd voor de keizer respectievelijk de farao. Slavernij was een “normaal” onderdeel van die culturen. Je kunt dus stellen dat er een enorme tweedeling was. Jezelf alleen identificeren met de machtigen en vermogenden van een bepaalde cultuur is dan ook niet passend wanneer het je gaat om een brede emancipatie en gelijkheid. Maar het is wel te begrijpen wanneer die belangstelling wordt gedreven door intellectuelen en succesvolle musici. Zij identificeren zich dan ook met name met de farao’s, koninginnen en goden uit de Egyptische cultuur, alsof er geen schaduwzijde aan deze cultuur zat.

Zo draagt Beyoncé bijvoorbeeld een kroon die lijkt op die van koningin Nefertiti (vergelijk de sterke band die Aretha Franklin met deze koningin voelde) en ook andere musici omringen zich met veel goud, scepters, monumenten en religieuze symbolen. In feite wordt hiermee de geschiedenis nog steeds vanuit het perspectief van de beter gesitueerden bekeken, een euvel dat de westerse geschiedschrijving ook kenmerkt. In een poging zich te verzetten tegen een slavernij-geschiedenis wordt dus aangesloten bij een andere cultuur, die net als de westerse, profiteerde van de slavernij.

Werkelijke bevrijding

Interessant in dit licht is dat de joodse en christelijke religies juist het accent leggen op de bevrijding van een klein onderdrukt volk uit de macht van ditzelfde Egypte. Wanneer Israël later een koning over zichzelf wil aanstellen, naar het model van Egypte en andere volkeren, raadt God dit ten sterkste af, omdat het gemakkelijk kan leiden tot nieuwe onderdrukking en nieuwe oorlogen. Hier is het ideaal dat alle mensen gelijk zijn en dat ze alleen aan God verantwoording verschuldigd zijn.

Alle latere ontsporingen van dit ideaal kunnen worden gezien als een gevolg van het negeren van dit simpele advies in 1 Samuel 8. Ook in die gevallen dat het christendom ontspoorde, was meestal sprake van te grote concentratie van macht bij een bepaalde elite. De reden die het volk in de tijd van Samuel gaf om een koning te willen hebben was uiteindelijk (zie vers 20) dat ze wilden zijn zoals de andere volkeren. Ze zochten naar een krachtige leider die hen aanzien gaf en waarmee ze zich konden identificeren.

Eigenlijk zien we na elke onderdrukking dat een groot deel van de slachtoffers de onderdrukker heimelijk bewondert en weer een nieuwe vorm van onderdrukking opzoekt of veroorzaakt. Dit is het geval wanneer wij ons door elites laten leiden of inspireren, die zich op hun beurt iets goddelijks aanmeten. De jaloezie jegens een dominante partij is blijkbaar te sterk om een radicaal andere koers te gaan varen dan zelf ook te willen domineren.

De ernst van de huidige situatie

De genoemde tendensen beperken zich echter niet tot degenen die tijd en geld genoeg hebben om het verleden op een creatieve manier te herscheppen tot een nieuwe, zelfverzekerde, identiteit. Ook degenen die zich identificeren met de nieuwe idolen, krijgen deel aan de manier van denken die de ene ongelijkheid slechts vervangt door de andere.

Dat het proces van identificatie een grote rol speelt, blijkt bijvoorbeeld uit een opmerking van de Nederlandse zangeres en muzikante Esperanza Denswil, alias Pink Oculus. In tegenstelling tot Egyptologen is ze er zeker van dat een groot gedeelte van de oude Egyptenaren zwart was. In een uitwisselingsprogramma voor zwarte jongeren was gesteld dat het oude Egypte onderdeel was van de zwarte cultuur. “Daardoor kon ik me identificeren met de oude Egyptenaren. Ze leken ook op mij. Het gaf me het gevoel dat ik heel bijzonder was. Want ik heb zelf geen Egyptisch bloed, maar ik ben wel een zwarte vrouw”.

Door identificatie kan men een gevoel van belangrijkheid krijgen, wat op zichzelf niet verkeerd hoeft te zijn, want iedereen is bijzonder. Wanneer mensen zich echter “heel bijzonder” gaan vinden op basis van niet eens heel overtuigende raciale overeenkomsten, word ik voorzichtig. Dit kan namelijk omslaan in intolerantie en elitair gedrag, is het niet bij deze zangeres dan wel bij haar aanbidders. Uiteindelijk denk ik dat identificatie met wie dan ook geen oplossing is voor het krijgen van meer zelfvertrouwen met behoud van voldoende waardering voor anderen. Wat iemand bijzonder maakt, kan nooit een vage relatie met een verre cultuur zijn, al kun je jezelf er natuurlijk wel mee profileren.

Spraakverwarring

Gelukkig legt de Nederlandse rapper Jermaine Bridgewater in het artikel andere accenten. Hij werd al vroeg geraakt door het woord ‘hotep’ dat vrede betekent, door vruchtbaarheid (ook van ideeën) en filosofie en wetenschap. Hij spreekt ook niet zozeer over de zwarte, maar over de Afrikaanse cultuur. Wel bestaat hier nog steeds het gevaar dat het verleden wordt geromantiseerd. Het is goed om te beseffen dat het woord ‘vrede’ (dat de farao’s vaak in hun naam verwerkten) voor machthebbers meestal iets anders betekent dan voor het gewone volk. Voor hen ging het vooral om gehoorzaamheid en het uitschakelen van de competitie. En de wetenschap en de kunst stonden voor een groot deel in dienst van de eigen persoonsverheerlijking. De levens van burgers en slaven waren ondergeschikt aan megalomane projecten (denk aan de vele slaven die nodig waren om de piramides te bouwen) en de mythes die daaromheen werden gesponnen waren heilig.

Ook tegenwoordig worden oorlogen gevoerd en wordt gehoorzaamheid afgedwongen in naam van de vrede. Zonder uitzondering zouden die oorlogen zogenaamd nodig zijn voor de vrede. En ook tegenwoordig zijn er grootschalige projecten gaande, vrijwel nooit geïnitieerd door de bevolking, waarbij nobele strategische doelen worden genoemd.

Maar wat de machtigen bijvoorbeeld verstaan onder diversiteit en duurzaamheid, verschilt op subtiele wijze van wat wij er normaal onder verstaan. Hierdoor vallen wij vaak voor plannen die niet echt in het belang van het volk of van de democratie zijn. Grote bedrijven worden regelmatig ontzien en de gewone burger krijgt te maken met allerlei kosten en restricties. Er is wat dit betreft nog weinig veranderd.

Conclusie

Alles wijst erop, en dat vind ik het ernstige van de tegenwoordige tijd, dat we ons heil kennelijk nog steeds zoeken in de verkeerde dingen. Geleid en geïnspireerd door een elite bewonderen we een elite. Die elite verschilt, afhankelijk van wie je het vraagt, maar slechts zelden wordt een leider gevolgd, zoals Jezus Christus, die zich niet boven anderen verheft, maar zijn leven geeft voor zijn volgelingen en zijn principes. Als we dan eenmaal tot de ontdekking komen dat de meeste macht (westers, Afrikaans of anderszins) corrumpeert, laten we dan in ieder geval niet de ene doodlopende weg inruilen voor de andere. Niet alles wat blinkt binnen een cultuur, een bedrijf, godsdienst of ideologie is goud. Niet iedere god heeft het goede met ons voor.